onde poñas a vista (ou o oído) hai unha balea

esta tempada atopo baleas alá onde miro. e baleas atravésanseme no camiño decote. tres exemplos:

un
en xuño, vertixe sonora ensemble ofreceu, dentro do ciclo “do audible”, un concerto titulado “o canto das baleas”.
non puiden asistir pero na rede fun atopando as pezas incluídas no programa (que non é o mesmo pero é o que hai, diría -aproximadamente- silvio rodríguez):

“canto de balea” do sarrián abraham cupeiro en versión da orquestra de cámara galega e abraham cupeiro (karnix).

“toposition(s) #3” de charles-antoine frèchette (creo que a versión que aparece aquí é de vertixe sonora ensemble)

“ballad” de fernando garnero (versión do ensemble l’imaginaire)

dous
unha das moitas cousas que lin este verán foi o ardalén de miguel-anxo prado, onde as baleas teñen un secundario moi protagónico.
algunhas das marabillosas baleas do libro poden verse nesta entrada do seu blog:

tres
hoxe atopei esta preciosa crónica de manuel gago no seu capítulo cero que ten baleas e poemas: nin que estivese feito para min.

dous poemas nas orixes

Xa teño impresa unha segunda versión dos textos. Empecei a botarlles un ollo e apenas mudei unha palabra aquí, un verso aló.
Isto podería querer dicir dúas cousas non necesariamente contraditorias: unha, que o libro xa está case rematado; outra, que preciso deixalo pousar un tempo antes de volver revisalo.
O que si vai quedando claro é que os dous textos que serviron de xermolo ao libro (“hai festa” e “no muíño“) acaban por resultar bastante alleos ao resto do libro. Xa que logo, como primeiro paso, vounos recluír ao final, antecedidos por un título que deixe máis ou menos claro o que fan alí.
Nun futuro… veremos.

do papel (magalhães 1)

pouco toquei neste poema. só restruturar algunha imaxe, engadir aquí, quitar alá.
con isto remata esta etapa de revisións. só non toquei un dos textos (“enumerar motivos para debuxar unha balea”). por último, vou tachar no índice tres poemas que nunca pasaron de apuntamentos e semella que non pasarán. as imaxes de partida poden ser suxestivas pero creo que o resto do material abonda e sempre mellor quedar curto que excederse. os títulos que desaparecen son “vacas”, “sereas” e “o que regresa da marea”.
 

e o poema sobre magalhães
que no empeño por arrodear o mundo
e acadar as illas das especias
arribou sen sabelo
a terra de baleas

ou debería dicir
ao seu mar
 
 

sería inverno árido
ou acaso non é posíbel
imaxinarlle outros veos
a aqueles territorios
 
 

imaxina que cres que o mundo
é máis extenso do que ditan os mapas

colles un barco
un que pode destruírte
pero que é pequeno
se o comparas co horizonte
 

cal é a dimensión da túa certeza?

cal o límite da ousadía e do azar?
 

imaxina os ollos daquel home pequeno
ao chegar á araucania

toda aquela vastidade erma
 

podes velo diante
daqueles animais fantásticos
a deambular na enseada inhóspita
e súa
e preciosa
 

pavor ou calma
acompañarían o alborecer
arrodeado de vento e mar profundo
e os seus cantos?
 
 

pero o destino de magalhães
estaba aínda moi lonxe

(non tanto como desexaba
pero el non o sabía)

e decidiu resistirse
a aquela harmonía insólita
e continuar viaxe incerta
 

ou acaso atopara
ante aqueles seres inconmensurábeis
o límite do seu valor

e partiu
 

puxo proa máis ao sur
na teima do paso procurado

e atopouno
e herdoulle o seu nome
e nomeou pacífico
o océano que atopou do outro lado
 
 

imaxínate coas forzas no límite
despois de atravesar
todo o mundo coñecido

e ao contornar as marxes
atopas outro horizonte
aínda máis esgotador
 

aquel novo mar enfrontou magalhães

e dobregouno tamén
pero morreu sen sabelo
cando xa acadara outra vez
o mundo coñecido
 

no estrondo da batalla
na lanza que o atravesa
volveu escoitar
o canto das baleas

música de fondo para a mágoa
de quen morre privado da certeza
de que non fose aquel
ou si
o seu horizonte

do papel (clavel del aire 1)

a clave para esta revisión dos textos parece ser “alixeirar”. tal vez sexa esta a clave para toda revisión. cando menos no meu caso. o momento da escrita é, ás veces, excesivo. e é o tempo o que deixa ver o celme do poema no medio das follas.
cando escribía ou revisaba (xa non lembro) este texto, a escoita dun precioso disco de vítor ramil fíxome intercalar algunhas reflexións adicionais no medio do poema.
agora esas ideas creo que permanecen, pero as referencias máis evidentes á fonte retireinas porque só engadían confusión á mensaxe.
non tomei aínda ningunha decisión definitiva sobre o asunto do nome da planta da que fala o poema. como ben apuntou no facebook elvira ribeiro, o que en arxentina se chama “clavel del aire” é unha tillandsia bergeri. en galego di elvira que se lle chama “herba das bruxas” ou “herba da envexa”. parécenme dous nomes preciosos pero demasiado atados á idiosincracia do país. resístome aínda a poñelos porque me parece que poden darlle ao texto un matiz significante que non ten nada que ver.
con todo, engadín dous versos ao final que apuntan a ese lado e, por outra banda, pechan mellor -penso- o poema.
 

n falaba dunha flor
que facía parte
das construcións da memoria de m
 

lembranzas afastadas
 
 

víraa outra vez
enleada nos ferros dun balcón
na cidade do frío

fóra unha fotografía cálida
naqueles meses de intemperie
 
 

pero no relato de n
deviñera invasora

ocupábao todo
abafaba as árbores
até o exterminio
 
 

de súpeto
a paisaxe que lle naceu
a m na conversa
era outra

ou tal vez sexa máis preciso dicir
que o relato causaba
nas postais da infancia de m
unha distorsión inesperada
 
 

m escoitaba
e debatíase entre o esforzo
de intercalar a novidade
nas súas propias fotografías
ou facer
resistir
a paisaxe
 
 

é máis cálida a memoria dun tempo
e un lugar inexistentes?

ou a certeza de sabermos deseñar
territorios novos
aínda que doian?
 
 

o poema é tradución
transposición

o negativo dunha foto neboenta
 

harmonías novas
describen a infancia
mellor do que albisca o esquecemento
 
 

son volátiles
as habitación da memoria
 
 

e se preguntas polo pasado

se procuras entender o presente
cuestionando a paisaxe

o mundo vólvese inestábel
diría caetano
 

nesa vacilación está
o equilibrio
 
 

son iguais as singraduras da balea

conservan memoria na películas
pero eses mapas son
invisíbeis aos seus ollos
 

e o clavel del aire
que nos mantén a salvo da tristeza

do papel (juancito caminador 1)

algúns cambios nos cortes de verso e unha enumeración ao modo dos cartóns fixos do cine mudo para encabezar cada unha das tres imaxes das que fala a introdución do poema.
 

tres imaxes de juancito caminador

contounas así o poeta
que viviu os seus soños
e mais soñouno vivo
e morto
e aínda así
non soubo del
nin a metade da imaxinación do mundo

 
 

unha

na barra dunha taberna
en ingeniero white

o ilusionista escoita
a historia marabillosa e certa
do mariñeiro que avistou unha balea
no trebón

semellaba vagar
tan extraviada coma o barco
no centro da chuvia mesta
das ondas salgadas do vento
irreflexivo
da bruma que recende a argazo

a curva gris do lombo
era unha luz
no negror do vendaval

erguíase brillante e
volvía sumir
no mar coma un destino
 
 

dúas

no centro da pista
unha mesa unha caveira un coello

o ilusionista vende
soños por dous pesos

e cando a carpa do circo
fica baldeira de asombros
o home agocha
o seu tremor no abrigo raído
e mergulla na noite
na xenebra
no poema
 
 

tres

a nena con vestido de domingo
que esculca desde a primeira fila
cada movemento do prestidixitador

e cando se apagan as luces
e a carpa fica baldeira
a nena some
deixando tras de si
un ronsel pálido

do papel (baleas no horizonte 1)

a versión que hoxe vos deixo deste poema remateina nunha cafetaría moi linda. tivese unha así preto da casa e tería esta mesa reservada 24 horas para min soíño. chámase, creo, “la esquina” e está en arzúa.
canto á versión, ademais dos axustes nos cortes de verso que veñen sendo habituais estes días e un par de imaxes ás que lles quitei peso, deille unha volta grande a unhas estrofas polo medio que non acababan de cadrarme.
o outro cambio importante é que as baleas, que antes só estaban no título do poema, pasaron a formar parte do texto. así, gaña puntos a idea de que, na versión final, os poemas todos perderán o título.
 

el era aínda novo
e ela xa regresara unha vez
da morte
 

ela construía preguntas
e el poñíase triste
cando unha palabra faltaba ao encontro

esa teima súa
pola precisión das fronteiras
 

ela navegaba
entre a serenidade do abismo
e a tensión do verso
 

el anoábase ao mastro
para que non o arrastrasen as ondas
 
 

desde un alto
fronte ao mar de vigo
avistaban baleas no horizonte
e as palabras eran
calma navegante

pero el tornaba a vista á terra
e teimaba en ancorar
no seu pequeno silencio descuberto
 
 

ela quería velo todo
 

séntese fráxil
quen diante do mundo
albisca soamente interrogantes

pero ten o poder da dúbida
a firmeza de non deixarse
aloumiñar polo afago
 
 

agora el vai máis vello
máis do que ela poderá ser nunca
e xa non procura respostas
 

aprendeu a catar
o recendo cálido do inesperado

que a poesía é disonante coas certezas
 
 

tardou en saber que fora ela
quen o agasallara coa beleza
das perspectivas imprevistas

e nas súas palabras paira
cos ollos dela
enchoupados na roupa para sempre

do papel (varadura 1)

catro ou cinco cambios nos cortes de verso e unha solución sinxela para alixeirar unha imaxe.
esas cousas que, cando as descobres, non entendes como non as viras desde o principio.
 

unha balea varada na praia
estarrece como a ruína dun imperio

é unha postal imposíbel
no centro da paisaxe
 
 

treme o aire que paira
inmóbil ao seu redor

e morre tan lento
que a súa agonía semella só
un simulacro
 
 

non ten
esa tensión do horizonte
senón acaso a conciencia de ser
ela mesma todo un final
 
 

a balea é un deus caído
pero non é o seu recendo o que estarrece

tal vez sexa o sabernos
tanto máis fráxiles
 
 

a expectación arrastra
un conxunto caótico de singraduras

océanos á espreita
 
 

non fose tan inmensa
e parecería estar a piques de fuxir
 
 

a balea é
unha espera deitada

se falas con ela
parecerá que escoita a túa dor
e devólveche preamar
 
 
 

uns nenos achéganse
pés na area fría

observan con distancia
 

a balea non pode moverse
pero non é o seu cheiro
o que estarrece

acaso sexa
a inmensidade da metáfora

do papel (navegar 1)

con este texto sucédeme case o contrario que co anterior: as diferentes versión apenas se diferencian unhas das outras. neste caso, retoquei algo algúns cortes de verso para poñelos máis na liña das correccións que fixera nos outros. tamén lle dei unha volta á sintaxe dalgún fragmento que non acababa de pechar de todo.
 

navegar a carón dunha balea

sentirse á vez
feble e tranquilo
 

estirarse como se fose posíbel
percorrerlle a pel
lisa e fría
 
 

a balea é metálica

treme no contacto coa man
e produce melodías grises
 
 
 

as campás todas
da cidade de utrecht
estiveron nun tempo
afinadas con precisión milimétrica

do traballo minucioso
ocupárase van eyck
jacobus
músico
 
 

resultaba estraña aquela harmonía
porque o toque das campás adoita ser
disonante
 

pero van eyck procuraba
que fosen reflexo
da imaxe que el tiña de deus

da exactitude
que ao seu deus lle supoñía
 
 
 

o canto da balea non é
simétrico
son impuros os harmónicos que produce
se a rozas

se apalpas as costras
que medran no seu lombo
 

ela semella conservar memoria
de todas as singraduras

pero en realidade esquece
mesmo a corrente na que paira
 

porque a memoria é náufraga
e doe
 
 
 

imaxina unha igrexa de utrecht
tal como a representaría
calquera pintor da época

liñas que se proxectan cara ao alto
igual que ascende a luz
e delimita volumes

espazos de penumbra
 

igual que está feito de liñas de luz
e sombras
o corazón dos homes
 
 
 

navegar a carón dunha balea
sentir a fatiga toda da viaxe
e o descanso de saberse
imperfecto

do papel (fuxida 1)

este poema, que anteriormente chamaba “encerro” e agora vou cambiar a -curiosamente- “fuxidas”, está a darme bastante que remoer. e cando eu teño que darlle moitas voltas a un texto, con frecuencia acabo facéndoo desaparecer do libro.
de feito, na versión en papel deste poema hai un “eliminar?” escrito ao comezo. e estiven a punto. pero hai uns días ocorréuseme darlle unha volta á estrutura, a ver se funciona mellor.
veremos…
 

preludio

unha balea para a fuxida

unha cuncha escura
e resistente
na que atravesar o mundo
 

a viaxe carece de inquietude
 
 

describir o itinerario
nas paredes interiores

percorrer cos dedos os muros rugosos

enumerar ás apalpadas
unha paisaxe larga
e as pedras
coas que imos trazando o camiño
 
 

primeira fuxida

se cómpre fuxir
dun cárcere sórdido
a balea ten a cor das estradas
nas películas americanas

ocre e sol
area e o brillo no reflexo dun coche
que pasa a toda velocidade

como se existise o tempo
algunha dimensión do horizonte

 
 

segunda fuxida

se dun hospital psiquiátrico
tanto ten se é balea
ou tigre

navegar a pulso ao seu carón

atravesar a sabana
coa urxencia da fame

 

digresión

houbo unha vez un músico
que por non contaminar as súas obras
coa disonancia do imprevisíbel
decidiu pecharse no pequeno
mundo de seu

unha casa nas marxes
dunha pequena vila medieval
 

a arte nace de contemplar o mundo

pero tamén do estudo
a técnica
a introspección

 

en toda a súa vida
só unha vez cedeu á incerteza
e emprendeu a maior viaxe
que nunca fixera

unhas cantas decenas de millas
para mercar
nunha cidade próxima
un clave
 

imaxinar a súa inquietude
a cada dobra do itinerario

cada prega da paisaxe

sabendo que haberá transcribirse
en harmonías novas
cando por fin teña entre as mans
o novo instrumento
 
 

aquel músico nunca viu unha balea

mesmo é probábel
que nin escoitase da súa existencia
 
 

non é preciso atribuírlle
unha viaxe a venecia
para explicar a cor da auga que flúe
na disonancia que sobre o baixo
deseñan as frautas
 
 

coda

quen precisa fuxir
navegará coa balea
aínda que só sexa en soños

o ceo limpo
é unha transcrición do infinito

do papel (juan 1)

este poema e mais o de onte teñen uns cambios que van máis ou menos polo mesmo lado:
– alixeirar en xeral o texto, quitando algún verso, reorganizando a sintaxe dalgún fragmento
– mellorar o ritmo da lectura alongando un pouco algúns versos, o que lle dá máis fluidez ás imaxes

os poemas “de baleas”, entre outras cousas, veñen a saldar (sen pretender facelo de todo) unha débeda que teño coa miña historia persoal. xa que logo, ten moitas referencias á infancia e a arxentina.
a morte de gelman foi, dalgún xeito, un dos disparadores desta idea.
este poema é, pois, un poema importante no libro. digamos que o tronco da árbore.

e volveu macarena na inundación
como un camalote
cando o río era opaco e a esperanza
non minguaba
juan poeta
porque ti eras ti e o mar tan triste
cando envías luz
mesmo a morte devolve un violín
un verso

pola corrente do paraná
baixa unha balea
e ao chegar ao mar marrón
espállase en lianas e liques
cara á liña afiada do horizonte

macarena é tigre extraviado no río

pero percorre a cidade de silencios
coa calma de quen se sabe
collida da man morna das palabras

igual estabas ti
aquela vez única que nos vimos

o lique do teu rostro
iluminábase coa brasa do cigarro
na penumbra da rúa fría das tabernas
o porto non era o de tuñón
senón unha escenografía
sen berros da carga
nin laio de guindastres

a outra foto é nun bar

a luz que os cristais deixan fuxir
dálle á lembranza un matiz
irreal
ao tempo que quitabas
o abrigo

ao desprenderte do peso da tarde

dixeches cos ollos
unha frase de despedida

e a min despedíuseme unha patria
deixeiche ancorado
noutro porto de teu
na rúa aínda o fume
deseñaba a silueta
da balea errante na que viaxas

juan
e os mortos que arrastras