baleas deseñadas. navegamos!

por fin! onte enviei á imprenta os interiores do libro. vaise imprimir en noia, en sementeira, onde, desde hai anos xa, sempre se imprimen os libros de caldeirón.

o deseño que vai na portada, como comentei o outro día, será de tokio. finalmente escollemos unha versión que leva algo de cor:

pero non é o único que aporta tokio a esta edición: fixo algo moito máis grande! un comic que inclúe unha adaptación feita por min de dous poemas do libro.

tokio é un grande da banda deseñada galega. pero, ademais, cando pensei nun libro de baleas el sempre estivo presente. non foi unha escolla, era case unha obriga que fose tokio quen deseñase estas páxinas. unha obriga que acepto encantado!

o comic irá nun pequeno caderniño aparte. velaquí unha das páxinas:

por último, como ocorre sempre nos libros de caldeirón, o poemario leva algunhas ilustracións interiores. para iso, escollín algúns dos borradores que fixo tokio para estes poemas e mais para algún outro que finalmente non acabou de callar.

algo como isto (aínda que esta versión desta imaxe, en concreto, tampouco non está no libro).

e todo isto nos días nos que navegar lévanos (aínda máis) a xohana torres. ela vai connosco nesta viaxe.

papel á vista

despois de moito agardar (sen botar culpas que case todo o agardar non se debe máis que a min mesmo) xa empezo a ver o final do proceso de edición de de baleas en papel.
sairá da man de caldeirón, o selo editorial da asociación cultural que conducía o meu querido paco souto e que agora tenta con esforzo seguir adiante sen el.
será unha edición cheíña de sorpresas das que irei falando nas próximas semanas.
para empezar, a que case seguro será a imaxe da portada, obra do meu admirado tokio.

algúns retoques n’o soño de tuñón

fixen algúns retoques n’o soño de tuñón: cambiei unha referencia xeográfica e alixeirei algunhas pasaxes.
nestes días tentarei preparar un poema máis. é un que levo gardando uns meses nun papel. o nacemento dese texto ten unha pequena historia que xa contarei.

a nova versión d’os soños de tuñón é esta:

sobre a mesa dun bar
o poeta raúl
gonzález tuñón espalla
fotogramas de infancia en boedo

(ou en calquera outro recanto
ou recordo)

 

na película hai rúas anegadas

(no soño tórnase venecia

e chámase noia ou fisterra)

 

pero tal vez o poeta confunda
historias de seu pai

ficcións doutra nostalxia

 

o relato é en branco e negro
e ten barcos nas rúas
e os nenos chapuzan e corren e rin

 

e acaso de fondo
poida intuírse na néboa
un porto baleeiro
e cadáveres de cachalotes

 

nunca navegou
balea
polo río que transcorre
debaixo da ponte

houbo algunha vez unha noria

pero agora é nome
e nos cabalos de madeira
non montan nenos tristes

 

resoa a pianola no empedrado
nos recordos (inventados) do poeta

e a chuvia
cando repenica sobre a inundación
eslúe a memoria
 

os soños de tuñón

cando o libro xa semellaba achegarse á súa forma final definitiva (aínda que tal vez nada sexa definitivo nas edicións dixitais) (o ritmo desta frase é intencionadamente paralelo ao de dúas estrofas de ulises), aparece este novo poema, “os soños de tuñón“.
engado a versión inicial e mais, cando vou preparar a páxina principal póñoo xa en verso e métolle as primeiras modificacións.
o poema é unha escusa para reflexionar sobre os espazos de indeterminación (as referencias imprecisas dos textos que deixan ocos para os engadidos do momento da lectura), ademais de para evocar algúns espazos (algúns tempos) deses que aínda que nunca fosen propios si que o son porque o son da memoria colectiva.

nota: esta é a versión do poema publicada o 18/01/2016

espazos

no novo deseño da páxina, faltaba atender a un problema que no deseño anterior nunca dera resolto acabadamente: o tratamento dos espazos entre estrofas.
é un tema que comecei a traballar doutro xeito cando publiquei “hai festa”, un dos xermolos deste proxecto.
o ritmo destes textos máis extensos e polifónicos requiría un traballo máis demorado nas pausas entre cada imaxe. aclaran a lectura e, ademais, fan os textos moito máis orais.
xa recitei en varias ocasións estes textos nos últimos meses e funcionan ben: pero para a lectura en alto, o traballo dos espazos entre estrofas é fundamental.

ao regresar de buenos aires (3)

e unhas pequenas correccións a este último poema do libro.
agora vou poñerme a traballar nas traducións ao español dos poemas que non lin en buenos aires. a ver que efectos secundarios traen de rebote.

epitafios
aquí eliminei o indeterminado “un” que aparecía dúas veces no primeiro epitafio: “un artificio” pasa a ser, pois, “artificio”:

era demasiado novo e cría
que a literatura era artificio

cando se fixo maior
comprendeu con alivio
que a literatura é
artificio

no segundo epitafio, cambiei “tentou” por “quixo” porque o penúltimo epitafio tamén empezaba por “tentou”. tamén puxen en singular “raíces”:

quixo afundir
raíz en terra estraña

ao regresar de buenos aires (2)

seguimos coas correccións froito das voltas que lle dei aos textos para o recital de buenos aires.

navegar a carón dunha balea
cando traducín este texto, conxuguei correctamente -sen darme conta- un verbo que, na versión en galego estaba mal concordado. igual é unha concordancia estraña: na estrofa

pero el procuraba
que fose reflexo
da imaxe que el tiña de deus

o ferbo “fose” debería estar en plural porque se refire ás campás, aínda que quede unha estrofa no medio na que se fala de “o toque” e de “harmonía”, dous substantivos en singular que ben poderían xustificar o verbo en singular.

a maiores, vou cambiar unha palabra na estrofa seguinte:

igual que está feito de liñas de luz
e sombras
o corazón dos homes

non me acababa de convencer ese uso xenérico de “homes”. non adoito empeñarme moito en evitar o masculino xenérico pero neste poema esta palabra incomodábame. mantívena até o de agora porque, ao tempo, o verso quere ter ecos do rexistro bíblico. pero ocorréuseme, ao facer a tradución ao castelán, unha fórmula que non perde o ton e mais evita ese uso non por tradicional menos discutíbel. a estrofa, xa que logo, quedará así:

igual que está feito de liñas de luz
e sombras
o corazón das xentes

juancito caminador
cambiei a orde das tres imaxes que compoñen o texto porque o conxunto terminaba moi “abaixo” (metáfora emocional) e prefería que acabase máis “arriba”.
tamén quitei un verso porque soaba algo tópico.

e mergulla na noite
na xenebra
no poema

simplifiquei unha imaxe na parte dous

a nena con vestido de domingo -> a nena vestida de domingo

ao regresar de buenos aires

no mes de xullo pasado estiven en buenos aires. por unha serie de sorpresas encadeadas, tiven ocasión de ler poemas en público por primeira vez. por primeira vez na miña cidade.
foi unha experiencia fermosa e inesquecíbel da que xa deixarei constancia gráfica un día destes.
o que me interesa contar é que, para ese recital, preparei algunhas traducións destes poemas de baleas.
como penso que xa contei algunha vez, o proceso de tradución dos meus textos permíteme descubrir cousas que antes non vira neles. hai un tempo fixera unhas traducións para consumo propio e xa me serviran para facer algunhas correccións pero estas foron feitas moito máis a conciencia e redundan en moitas correccións nos textos en galego.
sen moito tardar hei colgar tamén estas traducións, porque me parece que os textos adquiren outra cor (ademais de que, aproveitando a miña dobre condición de autor e tradutor, permitinme moitas licenzas e penso que o resultado pode ser interesante de ler).
polo de agora hei deixar constancia dos cambios que sufriron os poemas na súa versión orixinal en galego.
neste primeiro post da serie, ocúpome dos tres primeiros poemas do libro. nos próximos días seguirei co resto.

ulises
recuperei a sintaxe con recendo a gelman da segunda estrofa do poema.
substituín a expresión “nos versos” por “no texto” nun fragmento do medio para evitar a reiteración de “versos” que aparece uns versos despois.
corrixín unha referencia ao poema de gelman que era errónea: o que non é quen de esquecer bonpland é a imaxe da lúa no xeonllo de nunu. eu escribira “as flores no colo de nunu”. a lúa ocupa agora o sitio das flores. pero deixei o colo porque me cadraba mellor na sonoridade do poema (aínda que na versión en castelán puxen “rodilla”).
e, sobre todo, quiteille varios versos ao final do poema. non eran malos versos, penso. e teñen imaxes acaídas. pero penso que o poema gaña deixando de lado esa información e rematando na imaxe de ulises extraviado polos mares despois de que a balea marchase para sempre.

juan
aquí só unha pequena corrección para evitar a reiteración dunha preposición nun verso.

navegar a carón dunha balea
neste texto engadín un pronome para aclarar o significado dun verso e mais xuntei nun só verso os dous últimos porque esa pausa resultábame algo artificiosa.

xa case

ulises

cando empecei a escribir o poema de ulises, estaba a reler algúns textos de juan gelman que son moi familiares para min non polos libros -foi hai pouco que lin por primeira vez este poema do botánico nun libro- senón polas cancións que deste e doutros poemas de gelman fixo juan cedrón.
aquí unha versión en directo gravada no canal encuentro.

o meu amigo celso díxome un día que cando está a escribir un libro, non le poesía en absoluto, para non contaminarse das sonoridades doutras poéticas.
eu teño moi asumido que a miña poesía é toda ela unha contaminación das voces de outros.
o caso é que este poema ten, desde o comezo, algúns versos que beben o seu ritmo, a súa sintaxe, deste poema de gelman, coa voz de cedrón.
e como este libro é de homenaxes, deixei constancia desa interferencia nos propios versos do poema.
pero había algo nesta pública renuncia que non acababa de pechar desde o principio.
hoxe deixo unha nova versión deste poema, onde aparecen as interferencias pero omitín os lamentos porque, certamente, non existen.

juan

este libro é unha especie de amábel rendición de contas aos anos que pasei en arxentina, onde souben o que era a poesía (ou igual aínda non sei) e tentei os meus primeiros tatexos no papel. hoxe reconstruínme noutro punto do mapa pero eses ecos están aí.
un amigo meu diría que non podo rendir contas a arxentina, a buenos aires, a gelman, a tuñón noutra lingua que non sexa aquela. non concordo. pero si recoñezo que o libro necesitas unhas licenzas lingüísticas inevitábeis. por iso sobrevive o “clavel del aire” (falaba disto hai pouco) e, neste poema a gelman, o “camalote” e ese “vos” que era “ti” até a versión anterior pero que tampouco non acababa de cadrarme.
eu trataría a gelman (trateino, cando nos vimos aquela vez) de “usté”. pero o verso é máis amigo. ou iso é o que me gustaría pensar.

juancito caminador

só unha nota: o comezo do poema de juancito caminador tamén ten o ritmo deses versos de gelman. juancito caminador é un fío ao outro poeta que marca liña a liña moitas das cousas que eu escribo: raúl gonzález tuñón.

vense baleas no horizonte do mar de vigo

ao final deste poema hai unha rima que estou empeñado en quitar pero cústame moito desfacerme de calquera das dúas palabras que alí riman:

descubriu a beleza
das perspectivas imprevistas

e que a poesía é disonante coas certezas

clavel del aire

neste poema, quiteille as itálicas ao nome da flor. se asumo o nome arxentino da flor no poema, deixo de ver a palabra como un termo estranxeiro.
nalgúns dos poemas deste libro, como noutro que está a piques de saír, as itálicas están como un modo de explicitar os diálogos que ás veces se producen dentro mesmo do texto entre dúas voces, dúas perspectivas que conversan.

magalhães

e unha cuestión de forma para rematar esta revisión: na última parte do poema de magalhães, descubrín que había cinco ou seis formas do verbo “atopar”. substituínas case todas.

poñendo en limpo

sigo revisando os textos e empezo a facer novas versións en limpo a ver como funcionan.
no poema de “ulises“, atopo un erro de concordancia na última estrofa.
en “juan“, corrixín un pronome e alterei algúns saltos de verso, sobre todo ao comezo.
atopei (e corrixín) outro erro de concordancia en “navegar a carón dunha balea“. tamén modifiquei mínimamente un verso porque tiña unha referencia que quedaba moi lonxe e pensei que igual merecía aclaración.
no poema de “juancito caminador” simplemente incrementei un pouco un salto de estrofa para darlle á lectura unha pausa necesaria.
en “clavel del aire” fixen un pequeno cambio no comezo, para engadir o nome da flor no texto porque xa dixen que os títulos son só para simplificar as referencias pero os poemas, na edición final, non terán. existe un motivo para conservar en castelán este nome, igual que conservo o “camalote” no comezo do poema “juan“. pero existen outros para buscarlle unha tradución, que a ten, como xa comentou no seu día elvira ribeiro en facebook. cando me decante por unha alternativa, explicareime.